TATA ‘s Air India : एअर इंडिया टाटांच्या ताब्यात; नेहरूंचे ‘कनेक्शन’ तुटले मोदींच्या काळात..!
मुंबई : केंद्र सरकारने शुक्रवारी जाहीर केले की, एअर इंडियाला खरेदी करण्यासाठी मिळालेल्या बोलींमध्ये टाटा सन्स सर्वाधिक बोली लावणारे पार्टनर आहेत. म्हणजेच एअर इंडियाची कमांड पुन्हा एकदा 68 वर्षांनंतर टाटांकडे आली आहे. खरं तर, स्वातंत्र्यानंतर हवाई क्षेत्राच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे सरकारने कंपनीचे 49 टक्के शेअर्स खरेदी केले होते. अशाप्रकारे 15 वर्षांपासून खासगी विमान कंपनी म्हणून यशस्वीपणे कार्यरत असलेली टाटा एअरलाइन्स सरकारी कंपनी बनली होती. तथापि, गेल्या काही वर्षांमध्ये सतत तोटा सहन केल्यानंतर अखेर केंद्र सरकारने निर्गुंतवणुकीचा निर्णय घेतला. टाटानेही ही संधी गमावली नाही आणि 18,000 कोटी रुपयांची बोली लावून एअर इंडियाच्या संचालनाची जबाबदारी स्वीकारली आहे.
कंपनीची स्थापना 1932 मध्ये जेआरडी टाटा यांनी केली होती आणि त्यांनी स्वतः हॅविलँड पुस मोथ हे टाटा एअरलाइन्सचे पहिले सिंगल इंजिन विमान कराचीहून मुंबईतील जुहू एरोड्रोममध्ये आणले होते. 1982 मध्ये टाटा एअरलाइन्सच्या पहिल्या उड्डाणाच्या 50 वर्षांच्या निमित्ताने, जेआरडी टाटाने पुन्हा एकदा तोच पराक्रम पुन्हा केला आणि कराचीहून मुंबईला पुस मॉथ उड्डाण केले. फरक एवढाच होता की जेआरडीचे वय त्यावेळी 78 वर्षे होते. टाटा एअरलाइन्स 1946 मध्ये सार्वजनिक होल्डिंगमध्ये उतरली. त्यांनी चांगला नफाही मिळवला. त्याचे नावही एअर इंडिया असे बदलण्यात आले.
स्वातंत्र्यानंतर पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू सरकारमध्ये राष्ट्रीयीकरणाच्या वाऱ्याचा विमान क्षेत्राला स्पर्श झाला नाही. प्रथम सरकारने 1948 मध्ये एअर इंडियामध्ये 49 टक्के शेअर्स खरेदी केले. नंतर 1953 मध्ये भारत सरकारने एअर कॉर्पोरेशन कायदा पास केला. ज्यामुळे एअर इंडिया, सार्वजनिक क्षेत्रातील कंपन्यांसह आणखी सात खाजगी विमान कंपन्या बनल्या. तथापि, जेआरडी टाटा यांचे विमानचालन क्षेत्रातील कौशल्य पाहता सरकारने त्यांना एअर इंडिया आणि इंडियन एअरलाइन्सचे अध्यक्षपद स्वीकारण्यास आमंत्रित केले. सरकारचे मन वळवण्याच्या प्रयत्नांमध्ये टाटांनीही पदभार स्वीकारला. या काळात त्यांना इंडियन एअरलाइन्सच्या बोर्डात संचालक म्हणूनही समाविष्ट करण्यात आले.
शशांक शहा लिखित ‘द टाटा ग्रुप: फ्रॉम टॉर्च बेअरर्स टू ट्रेलब्लेझर्स’ हे टाटा समूहाच्या इतिहासावरील पुस्तक, जेआरडी टाटा आणि पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्यातील एअर इंडियाच्या राष्ट्रीयीकरणावरील संघर्षाबद्दलही बोलते. किंबहुना जेव्हा भारत सरकारने विमान कंपन्यांच्या राष्ट्रीयीकरणाविषयी बोलले, तेव्हा जेआरडीने त्यावर नाराजी व्यक्त केली आणि नेहरूंसमोर सांगितले की त्यांचे सरकार नागरी उड्डयन क्षेत्रातील खासगी कंपन्यांना, विशेषत: हवाई सेवांच्या टाटाला दडपून टाकू इच्छित होते. तथापि, नेहरूंनी असा कोणताही हेतू नसल्याचे सांगितले आणि जेआरडी टाटा यांना वैयक्तिक पत्र लिहून त्यांना पटवण्याचा प्रयत्न केला.
आपल्या जवाबी पत्रात JRD यांनी पुन्हा सरकारच्या निर्णयावर नाराजी व्यक्त केली आणि सांगितले की, चर्चेशिवाय कंपनीचे खासगीकरण करण्याचा हा निर्णय निराशाजनक आहे. जेआरडी टाटा यांचा युक्तिवाद असा आहे की, नवीन सरकारला विमान कंपनी चालवण्याचा अनुभव नव्हता आणि राष्ट्रीयीकरणामुळे केवळ नोकरशाही आणि उड्डाण सेवांमध्ये सुस्ती येईल. यामुळे कर्मचाऱ्यांचे मनोबल आणि प्रवाशांना पुरविल्या जाणाऱ्या सेवा या दोन्ही स्तर कमी होतील.
जेआरडी टाटांच्या विरोधाला न जुमानता तत्कालीन सरकारने टाटा एअरलाईन्सचे अधिग्रहण करण्याच्या हालचाली पुढे केल्या. परंतु नेहरूंनी त्यांना या क्षेत्रातील टाटाचे कौशल्य पाहून एअर इंडियाचे अध्यक्ष बनवले. जेआरडी टाटा यांनी त्या काळात त्यांनी स्थापन केलेली कंपनी पुढे नेण्याचा निर्णय घेतला. खरं तर, टाटा एअर इंडियाच्या मानकांमध्ये घसरण झाल्याबद्दल चिंतित होते. त्यांचा असा विश्वास होता की राष्ट्रीयीकरणामुळे भारतीय विमान सेवांना अनेक वाईट परिणाम दिसू नयेत. पुढील 25 वर्षे टाटाने एअर इंडियाचे यशस्वी नेतृत्व केले. या कंपनीच्या प्रवासी सेवेतील उच्च मानकांमुळे सिंगापूरने एअर इंडियाची विमानसेवा सुरू करताना भागीदार म्हणून निवडली.
एअर इंडिया सरकारच्या हातात गेल्यानंतरही जेआरडी टाटा दीर्घकाळ या विमान कंपनीचे व्यवस्थापन पाहत राहिले. शशांक शहा यांच्या पुस्तकानुसार, अनेक वेळा जेआरडी टाटा त्यांच्या फ्लाइटमध्ये प्रवास करताना दिसले. ते स्वत:या उड्डाणांवर नोट्स लिहायचा आणि ठरवायचा की, प्रवाशांना कोणत्या प्रकारचे वाइन दिले जात आहे. एअर होस्टेसचे वर्तन कसे आहे, तिने कोणती साडी परिधान केली आहे, अगदी तिची हेअर स्टाईल काय आहे. याबाबत त्यांचे लक्ष असे.
एअर इंडियाचे मानके अव्वल ठेवण्यासाठी जेआरडीने विमानातील प्रवाशांचे अनुभव जाणून घेण्याचा वेळोवेळी प्रयत्न केला. एअर इंडियामधील त्याच्या प्रवासाचा एक किस्सा असा आहे की, जेव्हा त्यांनी फ्लाइटमध्ये शौचालयातील गोंधळ पाहिला. तेव्हा त्याने स्वतः शर्टच्या बाह्या ते साफ करण्यास सुरुवात केली. कधीकधी उड्डाणांच्या काउंटरमध्ये घाण होती, म्हणून ते डस्टर मिळवायचे आणि त्या जागेच्या स्वच्छतेमध्ये स्वतःला गुंतवायचे. विमान कंपन्यांच्या या बांधिलकीमुळे, जेआरडीच्या कार्यकाळात एअर इंडियाची गणना सर्वोत्तम विमान कंपन्यांमध्ये झाली.